Erzurum Haqqında
Erzurum, Şərqi Anadolu Bölgəsinin ən böyük şəhəri, çox qədim bir məskəndir. Palandöken Dağının ətəklərində yerləşən şəhər, son illərdə qış turizmində əhəmiyyətli bir yer qazanmışdır. Çoxlu tarixi əsərlərlə mədəniyyət mərkəzini xatırladan şəhər, hal-hazırda əhəmiyyətli turizm potensialına sahibdir (https://erzurum.ktb.gov.tr/TR-56044/genel-bilgiler.html).
Çifte Minareli Medrese
Çifte Minareli Medrese, Erzurumun simvolu olan bir Səlcuq abidəsidir. Ümumiyyətlə, onun XIII əsrin sonlarında tikildiyi qəbul edilir. O, həmçinin Hatuniye Medresesi olaraq da tanınır, çünki onun Səlcuq sultanı Ələddin Keyqubatın qızı Hundi Hatun və ya İlhanlılar sülaləsindən olan Padişah Hatun tərəfindən sifariş edildiyi düşünülür.
Çifte Minareli Medresenin portalındakı bəzəklər, Səlcuq daş oyma sənətinin dərinliyini və estetik anlayışını əks etdirən xüsusi nümunələrdir. Bəzəklər əsasən bitki elementlərini əhatə edir. Palmet və rumi motivlər geniş istifadə olunur və onların harmoniyası diqqətəlayiqdir. Portalın qərb tərəfində, Mərkəzi Asiya türklərinin simvolu olan iki başlı qartal, açıq ağızlı iki ilan və lübləkləri olan bir yarpaqdan ibarət həyat ağacı təsvir edilmişdir. (https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/cifte-minareli-medrese)
Tortum Şəlaləsi
Dünyanın ən böyük şəlalələrindən biri olan Tortum Şəlaləsi, təbii gözəlliyin ən yaxşı nümunələrindən biridir. Tortum Şəlaləsi, Tev Vadisindəki sürüşmə kütləsi üzərində Tortum Gölünün daşması nəticəsində yaranmışdır. 21 metr eni və 48 metr hündürlüyü var. Şəlalənin qarşısında yerləşən müşahidə balkonu ziyarətçilər tərəfindən böyük maraq görür. Müşahidə pilləkənlərinin nəfəs darlığını və ürək problemlərini qarşısını aldığına inanılır.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/tortum-selalesi)
Üç Qübbə
Üç Qübbə, Anadolunun monumental türbələrinin ən yaxşı nümunələrindən biridir. Üç qübbənin ən böyüyünün Əmir Saltuqa aid olduğu və XII əsrin sonlarında tikildiyi düşünülür. Digər qübbələrin kimlikləri bilinmir, lakin onların XIV əsrdə tikildiyi təxmin edilir.
Əmir Saltuq Türbəsi kəsilmiş daşdan tikilmişdir. Səkkizbucaqlı gövdəsi, yüksək barabani var və qübbə və konik, alçaq profilə malik örtüklə örtülmüşdür. İki rəngli kəsilmiş daşdan tikilmiş türbə, üçbucaqlı pedimentlərdə və dəyirmi tağlı baraban nişlərində buğa, ilan, yarasa və qartal kimi heyvan relyefləri ilə bəzədilmişdir. Bu relyeflər Mərkəzi Asiya Türk təqvimlərində rast gəlinən bürc fiqurlarını xatırladır. Nişlərdən birində, buğa buynuzları arasında insan başı relyefi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Əmir Saltuq Türbəsinin səkkiz üzünün dördündə dörd cüt pəncərə yerləşir. Türbənin şimal tərəfindəki giriş qapısının karnizlərində geometrik bəzəklər, həmçinin bitki və heyvan fiqurları görünə bilər.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/uc-kumbetler)
Abdurrahman Qazi Həzrətləri Türbəsi
Abdurrahman Qazi Həzrətləri Türbəsi, Erzurumun 2,5 kilometr cənub-şərqində, Palandöken Dağının ətəklərində yerləşir. Abdurrahman Qazi Həzrətləri, Peyğəmbər Məhəmmədin səhabəsi olmuş və onun bayraqdarlarından biri olduğu düşünülür. Türbə, XVI əsrdən bəri bir dərviş monastırı ilə birlikdə ziyarət edilmişdir və 1796-cı ildə Erzurum valisi Yusuf Ziya Paşanın həyat yoldaşı Ayşe Hanım tərəfindən tikilmişdir, yanında bir məscid əlavə edilmişdir.
Türbənin giriş qapısının üstündəki 1796-cı ilə aid kitabə xəttat Salim tərəfindən yazılmışdır. Türbənin içərisində Abdurrahman Qazi Həzrətlərinin 4,85 metr uzunluğunda məkanı (simvolik məzarı) yerləşir. Zamanla türbənin ətrafı yaşıllaşdırılmış və istirahət zonası halına gətirilmişdir.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/abdurrahman-gazi-hz-turbesi)
Yakutiye Medresesi Türk İslam Sanatı ve Etnoqrafiya Muzeyi
Yakutiye Medresesi 1310-cu ildə İlhanlı hökmdarı Sultan Olcayto dövründə Xoca Yakut Gazani tərəfindən Qazan Xan və Boluğan Hatun adına tikilmişdir. Anadolunun ən böyük qapalı həyətli medresesi olan Yakutiye Medresesi, planlaması, balanslı memarlığı və böyük naxışlı bəzəkləri ilə Erzurumun ən möhtəşəm tikililərindən biridir.
Yakutiye Medresesinin şərq divarına bitişik türbə kərpicdən tikilmişdir. Üç pəncərəsi olan bu bina, qapaq ilə örtülmüşdür. Həyətin sağ və sol tərəfində bir-birinə qarşı düzülmüş altı barel tonozlu otaq var. Sağ küncdəki otaqdan minarəyə də giriş var. Cənub tərəfdəki tağda, mərmər üzərində Sülüs xətti ilə yazılmış bu medreseye həsr olunmuş altı kəndin adlarını göstərən bir vəqf yazısı var. Dolaşan həndəsi naxışlar və plitələrlə bəzədilmiş minarə, relyefli kordlarla canlı görünüşə malikdir. Künclərdəki qalın gövdəli minarələrdən biri çoxdan çökmüşdür və ya heç vaxt tikilməmişdir. Bu minarənin əsası konik qapaqla örtülmüşdür. Tələbə və müəllimlər üçün otaqlar, sinif və rütbələrinə görə təyin edilmişdir, buna görə hər otağın girişində fərqli bir dizayn var. 1995-ci ildə bərpa edilən medrese, indi Türk İslam Sanatı və Etnoqrafiya Muzeyi kimi istifadə olunur.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/yakutiye-medresesi)
Erzurum Ulu Camii
Erzurum Ulu Camii, Saltuklu hükümdarlarının unvanı “Atabey” nedeniyle Atabey Camii olarak da bilinir, 1179 yılında Saltuklu Emiri Nasreddin Aslan Mehmet tarafından inşa edilmiştir. Sultan IV. Murad döneminde cami gıda deposu olarak kullanılmış ve çeşitli tarihlerde beş kez onarılmıştır. Erzurum Valisi Hüseyin Paşa tarafından 1639 yılında, ardından 1826 yılında Ali Efendi tarafından onarılmış ve 1858 ile 1860 yıllarında daha fazla onarım yapılmıştır. Cami son olarak 1957-1964 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.
Caminin sağ tarafında, yuvarlak gövdeli tek balkonlu bir minare bulunmaktadır ve bu minare tuğladan yapılmıştır. Minareye cami içinden erişilebilir. Balkonun üzerindeki kısım çökmüştür. 28 penceresi ile aydınlatılan caminin, güney tarafındaki ikinci pencerenin üzerinde 1826 tarihli bir onarım kitabesi bulunmaktadır. Üst üste binen şekilde inşa edilen ve “Kırlangıç Kubbesi” olarak adlandırılan kubbenin orijinal yapının bir parçası olduğuna inanılmaktadır.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/ulu-cami823578)
Erzurum Qalası
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/erzurum-kalesi)
Erzurum Səngərləri
Erzurumda ilk səngərlərin inşası tarixi XVIII əsrdəki Osmanlı-İran müharibəsinə qədər uzanır. Lakin ən böyük səngərlər XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq şəhəri Şərqi Anadoluda Rus basqınlarından və istilalarından qorumaq üçün tikilmişdir. Şəhərin ətrafında yüksək təpələrdə 22 belə strateji quruluş tikilmişdir. Bu səngərlərə qərargah binaları, hərbi kazarmalar, təlim sahələri, yeməkxanalar, sarnıçlar və pusqu otaqları daxildir. Onlar bəzən tək bir binadan, bəzən isə bir neçə böyük quruluşdan ibarət olur. Bu səngərlərin ən önəmliləri şəhərin şərqində yerləşən Mecdiyye və Aziziye səngərləridir.
Bütün səngərlər daşdan tikilmişdir və memarlıq üslubundan çox davamlılıq və funksionallığa önəm verilmişdir. Səngərlər qalın torpaq təbəqəsi ilə örtülmüş bitişik otaqlardan ibarətdir. Düşmən istiqamətindən uzaq olan tərəfdə əsgərlər üçün görüş meydançaları, anbarlar və sanitar qovşaqlar kimi bölmələr var. Səngərlərin ən böyük hissəsi düzbucaqlı və bir-birinə bağlı olan kazarma otaqlarından ibarətdir. Otaqlar 3-4 metr enində və 6-14,5 metr dərinliyindədir. Əksər kazarma otaqları tək mərtəbəli olsa da, bəziləri yer qənaəti məqsədilə taxta tirələr ilə iki mərtəbəyə bölünmüşdür. Bu səngərlər (Mecdiyye və Aziziye) “93 Müharibəsi” olaraq bilinən 1877-1878 Osmanlı-Rus müharibəsi zamanı Rusiyanın irəliləməsini dayandırmaqda mühüm rol oynamışdır.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/erzurum-tabyalar)
Öşvank Kilsəsi
Öşvank Kilsəsi Uzundere rayonunun Çamlıyamaç kəndində yerləşir. Rəngarəng daş bəzəkləri və relyef fiqurları ilə məşhurdur. Kilsənin cənub qolunda tapılan kitabəyə görə, o, Gürcüstanın Baqratid sülaləsi dövründə Adarnase III-nün oğlu Magistras Baqrat tərəfindən 963-973 illəri arasında tikilmişdir. Vəftizçi Yəhya həsr olunmuş kilsənin memarlığı Oşki Qriqora aiddir. Tikilinin böyük qübbəsi 1022-1028 illəri arasında Bizans imperatorları II. Basil və VIII. Konstantin tərəfindən təmir edilmişdir.
Kilsə 1036-cı ildə Jojil Potrikios tərəfindən yaradılmış çoxsaylı freskalarla bəzədilmişdir. Qübbənin barabanı on iki pəncərəyə malikdir. Bu pəncərələrin xarici üzləri relyefli qəliblərlə haşiyələnmişdir. Bu şiş, incə pəncərələr Qotika üslubunu əks etdirir. Kilsə xarici transeptlərlə xaç formalı plan olsa da, apsislərlə formalaşmış üçlü loblu bölmə və davamında uzun nefə malikdir. Tikilinin içindəki sütunların əsasları bitki motivləri və dini təsvirlərlə bəzədilmişdir. Apsis qismən dağıdılmışdır və ön fasadın əlavə bölməsindəki portikoda olan sütunlardan biri ağac gövdəsi ilə əvəz edilmişdir. Qərb transepti qərb, şimal və cənub fasadlarından əlavə yerlərlə əhatə olunmuşdur. İki mərtəbəli şimal məkanı orijinal struktura aiddir, cənub və qərb məkanları isə sonradan əlavə olunmuşdur. Kilsədə vanna otağı, yataqxana, xaç suyuna salma yeri, keşiş evləri, mətbəx və kitabxana kimi müxtəlif bölmələr mövcuddur.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/osvank-kilisesi)
Haho Kilsəsi / Daş Məscid
Haho Kilsəsi, həmçinin Daş Məscid olaraq da tanınır, Tortum rayonunun Bağbaşı kəndində yerləşir. Məryəm Ana Kilsəsi olaraq da bilinən bu tikili, Baqratid Kralı III. David tərəfindən 976-1001 illəri arasında tikilmişdir. XIX əsrdə məscidə çevrilən bina Daş Məscid adlandırılmışdır. Struktur qapalı Yunan xaçı planını bazilika ilə birləşdirir. Tikilinin içindəki relyeflərdə aslanlar, öküzlər, qartallar və qrifonlar kimi fiqurlar ön plana çıxır. Bundan əlavə, daxili divarlar, xüsusilə apsis, Bibliyadan səhnələr və İsa ilə Məryəmin təsvirləri ilə bəzədilmiş freskalarla bəzədilmişdir. Kilsənin apsis hissəsi qüllə şəklində yüksəlir. Tikilinin daxili uzun tərəflərin ortasındakı yuvarlaq tağlı qapıdan daxil olmaq mümkündür.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/haho-kilisesi-tas-cami)
Atatürk Evi Müzesi
Müze, Çaykara Caddesi, Çaykara Bulvarı’nda yer almaktadır. 19. yüzyılın sonunda Erzurumlu zengin bir kişi tarafından bir konak olarak inşa edilmiştir. Bina, 1915-1916 yıllarında yaklaşık dokuz aylık kısa bir süre için Alman Konsolosluğu olarak kullanılmış ve Erzurum’un 12 Mart 1918’de kurtuluşundan sonra Erzurum Valiliği’ne konut olarak verilmiştir. Vali Mahir Akkaya, 3 Temmuz 1919’a kadar burada ikamet etmiş ve Erzurum’dan ayrıldıktan sonra konak boş kalmıştır.
Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a gelişi ve kongre için Erzurum’a gelmesinden sonra, Hüseyin Rauf Bey ve diğer arkadaşlarıyla birlikte 9 Temmuz 1919’da bu konakta yerleşmişlerdir. 29 Ağustos 1919’a kadar Erzurum Kongresi üzerindeki çalışmalarına burada 52 gün boyunca devam etmişler ve bu konak tarihi bir önem kazanmıştır. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’dan ayrılmasından sonra ev tekrar valilik konağı olarak kullanılmıştır.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/ataturk-evi-muzesi581028)
Oltu Rus Kilsəsi
Oltu Rus Kilsəsi şəhərin şərqində, Oltu rayon mərkəzində yerləşir. Yazısı olmayan bina, 1877-1878 Osmanlı-Rus müharibəsindən sonra 1885-1890 illəri arasında ruslar tərəfindən tikildiyi məlumdur. Oltu Rus Kilsəsi, 32×15 metr ölçüsündə düzbucaqlı sütunlarla dəstəklənən düzbucaqlı məkanlardan ibarətdir və kiborium üslublu bir qübbəyə malikdir, iki düzbucaqlı sahə ilə əhatə olunmuşdur. Şimal və cənubdakı uzun fasadlar qısa saxlanılmışdır. Qərb fasadı, mərkəzdə bir az xaricə çıxan bəzəkli, dəyirmi tağlı giriş qapıları ilə xarakterizə olunur. Şərq tərəfdəki apsis yüksəldilmişdir, yuxarı strukturda xaç planını daha da vurğulayır.
(https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/oltu-rus-kilisesi)
